नेपाल

 We have shifted all our notes to our new website

 Click here to View

Check our New Website

https://eglesson.com/class-10/

download here

नेपाल

- सिद्धिचरण श्रेष्ठ 

शब्दार्थ

अशेष                   -             सबै, समस्त                                        

वर्ण                      -            रूप, रङ, वर्णमालाका अक्षर

लता                     -            लहरो                                                   

लयबद्धं              -            सङ्गीतमय, लहरमा बाँधिएको , 

पत्र पत्र                 -            पानैपाना                                             

ज्यामी                 -            ज्यालामा काम गर्ने, मजदूर 

विपत्ति                 -            आपत्                                                  

गुह्य                  -            गोप्य, रहस्यमय

सङ्घर्ष               -             क्रान्ति, लडाइँ                                       

किसान              -             खेतीपाती गर्ने व्यक्ति 

बहुमूल्य             -              धेरै मोल पर्ने, अनमोल                         

छाल                  -              वेगले बग्दा बन्ने पानीको लहर, पानीको उठेको तरङ्ग

विचित्र               -              रङगीचङगी, विभिन्न रङको, अनौठो

मन्त्र                  -             देवदेवीबाट असांधारण शक्ति प्राप्त गर्न जपिने शब्द वा वाक्य, सिद्धि प्राप्त गर्न                       जपिने शब्द, वेदका ऋचा

तन्त्र                  -             देवदेवीको उपासना गर्ने विधि भएको शास्त्र वा विद्या, शासन पद्धति

पुर्खा                  -              बाजे बराजु, पहिलेका पुस्ता, पूर्वज

 

अभ्यास

 

१. 'नेपाल' कविता साथीहरूसँग मिली समूहमा लय मिलाएर वाचन गर ।

२. मिल्ने शब्द छानेर खाली ठाउँ भर : 

सहारा, प्यारो, फाँसी, पसिना, विजय 

 

=> (क) हाम्रो देश बचाउन हामीलाई प्यारो लाग्छ । 

     (ख) ज्यामी, सीपाही र किसानहरू यस देशका सहारा हुन् ।

     (ग) नेपालको निर्माणमा पुर्खाहरूको पसिना बगेको छ ।

     (घ) यो देश बचाउन पुर्खाहरू फाँसी चढ्न समेत तयार भए।

     (ङ) वीरहरूले युद्धमा सजिलै विजय प्राप्त गरे।

 

३.तल दिइएको कवितांश पुरा गर :

 

नेपाल प्यारो....................

 सौन्दर्य...................अशेष

...............मूल फुटी विशाल

.........लयबद्ध................

 

ð   नेपाल प्यारो र पवित्र देश 

सौन्दर्य धारा बहने अशेष

सङ्गीतको मूल फुटी विशाल 

छल्कीरहे झै लयबद्ध छाल

 

४. तलका प्रश्नहरूको उत्तर एक वाक्यमा लेख : 

 

(क) पसिनाका धारा कहाँ बहन्छन् ? 

S पसिनाका धारा स्वर्ग छुने दिशामा बहन्छन् । 

 

(ख) हाम्रा पर्वतहरू के जस्ता छन् ? 

s हाम्रा पर्वतहरू अक्षर र वृक्षलता जस्ता छन् ।

 

(ग) हाम्रा बलिया सहारा को को हुन् ? 

+ होम्रा बलिया सहारा ज्यामी, सीपाही र किसान हुन् ।

 

(घ) पुर्खाले यो मुलुकमा जागरण ल्याउन के गरे ?

Is पुर्खाहरूले यो मुलुकमा जागरण ल्याउन हाँसी हाँसी फाँसी चढ्दै आफू पनि बाँचे र अरूलाई पनि बचाए।

 

५. तलका प्रश्नहरूको उत्तर देऊ : 

(क) कवितामा कविले नेपालको प्राकृतिक सुन्दरताको वर्णन कसरी गरेका छन् स्पष्ट पार।

 

ð  कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठले 'नेपाल' शीर्षक कवितामा वर्णन गरेअनुसारयो देशमा अनेकौं प्राकृतिक सौन्दर्यका धाराहरू बगिरहेका छन् । प्राकृतिक रूपमा निस्किएका विभिन्न आवाजहरूले लयबद्ध सङ्गीतको आभास दिएको पाइन्छ । यस देशमा हजारौं पर्वतहरू, वृक्षहरू, लहराहरू, खोला, नदीहरू, विभिन्न चराचुरुङ्गीहरू, बहुमूल्य किताबका खुला पाना सरह तह तह परेर बसिरहेका पाइन्छन् ।

 

(ख) कवितामा हाम्रा पुर्खाहरूले देशका निम्ति दिएको योगदानलाई केकसरी वर्णन गरिएको छ, लेख।

 

ð  कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठद्वारा लेखिएको 'नेपाल' शीर्षक कवितामा नेपालको निर्माणमा पर्खाहरूको महत्वपूर्ण योगदान रहेको कुरालाई विशेष जोड दिइएको छ । यस देशको सिर्जनाको लागि हाम्रा पुर्खाहरूले विभिन्न समयमा आफ्नो पसिना र रगत बगाएको कुरा पनि उल्लेख गरिएको छ । उनीहरूले बगाएको रगत र पसिना अहिले. हाम्रा नसा नसामा बगेर यस देशलाई स्वर्ग छुने दिशामा डोयाउँदै गरेको पनि पाइन्छ ।

 

 

 

 

 

६. नेपाल कविताको मुख्य भाव लेख। 

=> 'नेपाल' कविता कवि सिदिचरण श्रेष्ठद्वारा लेखिएको हो । यस कवितामा 

कविद्वारा नेपालको प्राकृतिक सुन्दरता र पुर्खाहरूले गरेको योगदानका बारेमा चर्चा गरिएको छ । यस देशमा अनगिन्ती हिमश्रृङ्खला, पहाड, पर्वत, खोला, नदी, वनस्पति, जीवजन्तुहरू रहेका छन् जसले नेपाल देशलाई सुन्दर बनाएका छन् । यहाँका लता, वृक्ष, खोला, नदी, चराचुरुङ्गीबाट निस्कने ध्वनि अत्यन्त मीठा र सुनिरहूँ लाग्ने छन् । देश निर्माणका लागि यस देशका ज्यामी, सीपाही, किसान साथै आ-आफ्ना पेशामा रहेका सम्पूर्ण कर्मशील नेपालीहरू यस देशका बलिया सहारा हुन् जसको योगदानले आज देश उन्नतिको शिखरमा चढिरहेछ । यस देशलाई पुर्खाहरूले रगत र पसिना बगाएर सिर्जना गरेका छन् ।

विपत्ति पर्दा हाँसी हाँसी मृत्यु वरण गर्न हर्दम तयार रहने वीर योद्धा, नेपाल आमाका वीर सपूतहरूले आफ्नो जीवन बलिदान गर्दै यस देश र जनतालाई बचाएका थिए । त्यसकारण हामी सम्पूर्ण नेपालीहरूले हाम्रा पुर्खाहरू र वीर सहिदहरूको बलिदानलाई आत्मसात् गर्दै यस देशको उन्नति, प्रगति र सुन्दरतालाई कायम राख्नुपर्छ । देशको इज्जत, मान, सम्मान र प्रतिष्ठालाई जोगाउनुपर्छ । नेपाल र नेपालीको खुशीलाई हराउन दिनुहुँदैन ।

 

७. व्याख्या गर :

ज्यामी, सीपाही र किसान सारा 

छन् आज हाम्रा बलिया सहारा ।

 

ð  ज्यामी ............ बलिया सहारा । माथि दिइएको कवितांश कक्षा ८ को नेपाली किताको पाठ १ 'नेपाल' कविता शीर्षकबाट लिइएको हो । यस कविताका रचयिता युगकवि सिदिचरण श्रेष्ठ हुन् । उनको जन्म वि.सं. १९६९ सालमा पूर्वी नेपालको ओखलढुङ्गामा भएको थियो । उनले धेरै कविताहरू लेखी नेपाली भाषा र साहित्यको विकासमा योगदान पुयाएका छन्। प्रस्तुत कवितामा नेपालको प्राकृतिक सुन्दरता साथै नेपाली वीर योद्धा र पुर्खाहरूको योगदानको वर्णन गरिएको छ। 

व्याख्याका लागि दिइएका उक्त पतिले नेपालको उन्नति, प्रगति र विकासमा नेपालीहरूको महत्वपूर्ण स्थान रहेको कुरा उल्लेख गरेको छ । नेपालको विकासका लागि यस देशका ज्यामी, सीपाही, किसानका साथसाथै अन्य पेशामा आवद्ध कर्मशील नेपालीहरूको ठूलो महत्व रहेको छ । देशको इज्जत र प्रतिष्ठा बढाउने काममा सबैले आ-आफ्ना क्षेत्रमा रहेर अनुशासित र इमान्दार बनी कार्य गरेकाले यस देशको प्रगति भएको हो । त्यसकारण देशको विकास र निर्माणमा यस देशका सबै प्रकारका जनशक्तिहरू एकजुट भई कार्य गर्नुपर्ने हुँदा यिनीहरू नै देशका बलिया सहारा हुन् । यिनीहरू विना देश विकासमा अवरोध पुग्ने हुन्छ। 

 

शब्द भण्डार

 

८. उल्टो अर्थ आउने शब्दसँग जोडा मिलाऊ : 

जस्तै : नयाँ = पुरानो

 

 

इज्जत               खुला                  स्वर्ग              चढ्न            पवित्र 

बन्द                   ओर्लन               शान्ति           बेइज्जत       नरक           अपवित्र

 

ð  इज्जत            -         बेइज्जत                खुला        -         बन्द             स्वर्ग         -         नरक 

              चढ्न               -         ओर्लन                   पवित्र       -         अपवित्र 

 

९. तलका शब्दको उस्तै अर्थ दिने शब्द लेख :

=> देश       :       राष्ट्र                   विशाल       :         ठूलो

     पर्वत     :      पहाड                  वृक्ष             :        रुख

     ध्वनि    :     आवाज                किसान       :       कृषक

     जित     :      विजय                 रक्त           :        रगत 

     विपत्ति  :      दुःख                   सङघर्ष        :       युद्ध

 

१०. तलका शब्दको अर्थ खुल्ने परी वाक्यमा प्रयोग गर : 

प्यारो, मन्त्र, मान, सङगीत, पुर्खा 

ð  शब्द                      वाक्य

प्यारो         -          मलाई मेरो देश प्यारो लाग्छ ।

मन्त्र          -          देश विकास नै हामी सबै नेपालीहरूको मूल मन्त्र हो।

मान          -          हामीले हाम्रो देशको इज्जत, मान र प्रतिष्ठालाई सधैं बढाउने काम गर्नुपर्छ।

सङ्गीत    -          उनीहरू गीत सङ्गीत अत्यन्त मन पराउँछन् ।

पर्खा         -          पुर्खाहरूले यस देशमा रगत र पसिना बगाएका छन् ।

उच्चारण र हिज्जे

 

११. तलका शब्द शुद्धसँग उच्चारण गर : 

तन्त्र, लयबद्ध, गुह्य, ध्वनि, वर्ण

 

१२. कविताको तेस्रो श्लोक शुद्धसँग सार। 

=> नयाँ नयाँ जीत अनेक तोड्दै । 

     यो देशको इज्जत मान थप्दै । 

     ज्यामी, सीपाही र किसान सारा ।

    छन् आज हाम्रा बलिया सहारा ।

 

१३. सुन र लेख : 

सौन्दर्य, इज्जत, ज्यामी, वृक्ष, पुर्खा, विपत्ति

 

 

१४. तलका जोडी शब्दहरू शुद्धसँग उच्चारण गर र शिक्षकलाई सोधेर फरक अर्थ बुझ :

देश - द्वेष,  लता - लटा,  नशा - नसा,  दिशा- दिसा,  दिन - दीन

ð  शब्द                            अर्थ               शब्द                      अर्थ

देश               -             राष्ट्र              द्वेष          -           रिस

लता             -             लहरा             लटा           -           गुजुल्टो

नशा             -             रक्त नली      नसा          -           मात

दिशा            -             बाटो              दिसा         -            विष्टा

दिन             -            उज्यालो         दीन          -            दु:खी 

                                 समय.

कार्यमूलक व्याकरण

१५. पढ, बुझ र गर : . 

पाठमा प्रयोग भएका देश, धारा, सङगीत, पाना, पर्वत, वृक्ष, लता, खोला, इज्जत, ज्यामी, सीपाही, किसान, पसिना, रक्त, नसा, स्वर्ग आदि नाम शब्द हुन् । नाम 'शब्दले कुनै व्यक्ति, वस्तु, ठाउँ, नदी, समूह, भाव आदिलाई बुझाउँछन् । नाम पाँच प्रकारका हुन्छन्

जस्तै : व्यक्तिवाचक जातिवाचक समुहवाचक द्रव्यवाचक भाववाचक आशारम, हिमाल, हुल, बथान, सुन, नुन, दया, माया, किताब, गाई, फौज, झुप्पो, ग्याँस; दुध, रिस, जवानी, सविता, गाउँ, सहर, रास, थुप्रो, दही, चिनी, पुण्य, मित्रता, 

डोल्मा, 

जनक, नेपाल, रुख, मन्दिर, गण, जन्ती, पानी, माटो, गरिबी, भारत, मेची, फल, देवता, सेना, पल्टन, बालुवा, हावा, लेखाइ, सुख, पोखरा, लुम्बिनी, देश, मानिस, बगाल, धुलो, धान, दु:ख, रुवाई, गुल्मी, रामायण, नदी, चरा । बथान, चामल, पिठो, खुसी, यौवन, तिहार, छठ 

जनता, सभा दाल, धुवाँ, विश्वास, चाँदी .

 

शिक्षा माथिको तालिकाको अध्ययन गरी तालिकामा नपरेका व्यक्तिवाचक, जातिवाचक, समूहवाचक, द्रव्यवाचक र भाववाचक नामका पाँच पाँच ओटा उदाहरण लेखी वाक्यमा प्रयोग गर ।

 

१६. तिम्रो कक्षा कोठामा भएका दस ओटा वस्तुका नाम शब्द लेखेर कक्षामा सुनाऊ।

 

ð  डेक्स, बेन्च, किताब, कापी, कलम, टेबुल, पङ्खा, झ्याल, ढोका, बत्ती

 

१७. उदाहरण हेरी एक वचनलाई बहु वचन र बहु वचनलाई एक वचनमा' 

परिवर्तन गरी लेख :

उदहरण : म नेपाली हुँ।

               हामी नेपाली हौ।

 

 

(क)  ऊ नेपाली बोल्छ।

=> हामी नेपाली बोल्छौँ ।

 

(ख)  म विद्यार्थी हुँ।

=> हामी विद्यार्थी हाँ। 

 

(ग)   रुख पर्वतमा छ।

ð  रुखहरू पर्वतमा छन् ।

 

(घ)   म देशलाई माया गर्छ ।

ð  हामी देशलाई माया गछौँ।

 

(ङ)   ज्यामी काम गर्छ।

ð  ज्यामीहरू काम गर्छन्।

 

(च)  प मसिना बगाउँछु ।

ð  हामी पसिना बगाउँछौँ। 

सिर्जनात्मक अभ्यास

 

१८. खाली ठाउँमा उपयुक्त शब्द भरी तलको कविता पुरा गर : 

कति, स्वाभिमान, देश, सौन्दर्य, पराइ छ सुन्दर यो कति देश हाम्रो सौन्दर्य नाना छ हिमाल राम्रो । खोला र झर्ना कति छन् मुहान बचाइराख्छु म त स्वाभिमान। 

 

१९. तिमीलाई मनपर्ने शीर्षकमा कविता लेखेर शिक्षकलाई देखाऊ। 

असल व्यवहार राम्रो काम गर्छ ।

राम्रो लेख्छु पढ्छु ।

पढी लेखी सधैं अघि बढ्छ ।

साथी सँगीलाई राम्रो व्यवहार गर्छ। 

ज्ञान प्राप्त गर्न सधैं अघि सर्छ ।

राम्रो काम गर्न सधैं अघि बढछु ।

असल काम सिक्न विद्यालय जान्छु। 

आफ्नै बारीको फलफूल सागपात खान्छु ।

पढ्ने लेख्ने बानी राम्रो भए।

विकास गर्नलाई सबै अघि गए। 

पढी र लेखी हुनुपर्छ ज्ञानी।

असल काम गर्नेले पाउँछ राम्रो बिहानी। 

स्रोत: यामुना आरु